Category: ARCHIF | ARCHIVE

Nina Hamnett – ‘Brenhines Bohemia’ Roedd Nina Hamnett yn artist ac ysgrifennwr Cymreig, ac yn cael ei hadnabod fel ‘The Queen of Bohemia’. Ganwyd Nina Hamnett ar y 14eg o Chwefror 1890 yn Ninbych-y-Pysgod. Mynychodd Ysgol Gelf Pelham, ac yna Ysgol Gelf Llundain tan 1910. Yn 1914 aeth hi i Baris i astudio yn Academi Marie Vassilieff. Pan oedd hi’n astudio yn Llundain, mi ddaeth yn...

Ganwyd Mari’r Fantell Wen yn ‘Mary Evans’ yn 1735. Roedd hi’n enedigol o Ynys Môn, medd rhai, ond ymsefydlodd ym Mhlwyf Maentwrog tua 1774. Gallai ysgrifennu a darllen yn y Gymraeg a’r Saesneg, ac roedd hynny’n bur anghyffredin i forwyn yn y cyfnod hwnnw. Gadawodd Mari ei gŵr pan symudodd i Faentwrog, a dechrau teithio â gŵr rhywun arall. Hawliai fod hyn gan nad oedd ei...

Prydyddes oedd Alis ferch Gruffudd ab Ieuan ap Llywelyn Fychan o Henllan, Sir Ddinbych, a gan mai maes tameidiog a bylchog yw byd prydyddesau Cymraeg y Cyfnod Modern Cynnar, tasg anodd yw gwybod i sicrwydd pryd y cafodd ei geni, ond gellir awgrymu oddeutu 1520. Yr oedd yn ferch i Sioned, a oedd yn dod o deulu enwog y Mostyniaid, teulu a oedd yn chwarae rhan flaenllaw wrth hybu’r...

Kate Bosse-Griffiths - Cymraes, Almaenes, awdur ac Eifftolegydd o dras Iddewig Ganwyd Kate Bosse-Griffiths (16 Mehefin 1910 – 4 Ebrill 1998) yn nhref fach Wittenberg yn yr Almaen. Roedd ei theulu yn llewyrchus ac uchel iawn ei barch yn y gymuned, ond pan welodd yr Almaen dwf Natsïaeth yn ystod y 1930au, dechreuodd ddioddef erledigaeth a chasineb.  Er iddi gael ei magu fel...

Yn 1941, aeth Alan Lomax ar daith o Lyfrgell y Gyngres yn Washington at wastatiroedd y Mississippi Delta er mwyn recordio hanes y blues. Gyda dros 500 pwys o offer recordio wedi eu stwffio i’r sedd gefn, a phob peiriant wedi’i bweru gan fatri'r car, aeth ymaith i grombil America i gofnodi rhai o’r caneuon fwyaf iasol a phwerus yn hanes y wlad. I nifer o bobl, Lomax sy’n...

Yn ei lyfr “Education and Female Emancipation in Wales”, disgrifiodd Dr Gareth Evans Frances Hoggan fel “… undoubtedly one of the leading feminist pioneers in Wales”. Hi oedd y fenyw gyntaf i dderbyn gradd mewn meddygaeth yn 1870.  Yn 1970 cynhaliwyd oedfa arbennig yn Eglwys Gadeiriol Aberhonddu i goffáu canmlwyddiant hyn. Ganed Frances Morgan yn High Street,...

Roedd trawsgludo yn rhan annatod o system gyfraith a threfn yng ngwledydd Prydain yn ystod y ddeunawfed ganrif. Pasiwyd Deddf Trawsgludo ym 1718. Bwriad y ddeddf hon oedd cael gwared â gwehilion cymdeithas drwy eu halltudio yn bell, bell o Brydain i diroedd newydd yr Ymerodraeth. Hyd nes 1776 America oedd prif gyrchfan llongau Prydeinig ond gyda dechrau Rhyfel Annibyniaeth yn America roedd...

Llinell o farddoniaeth gan un o Feirdd y Mynydd Bach, B. T. Hopkins, yw llinell gyntaf hunangofiant Miss Cassie Davies - “Ba rin i bren heb ei wraidd?”.  Er mwyn deall cymeriad y ddynes hynod hon a’i chyfraniad i fywyd a diwylliant Cymru, rhaid edrych arni yng nghyd-destun ei pherthynas â’i bro. Ganwyd Cassie Davies yng Nghae Tudur, fferm fach fynyddig yng Nghwm...

Tasg anodd yw crynhoi mewn ychydig eiriau pam ei bod hi’n bwysig cofio am hanes Cranogwen (Sarah Jane Rees), a hithau wedi cyflawni cymaint a dylanwadu ar gynifer o ferched Cymru yn ei gwaith fel ysgolfeistres, bardd, darlithydd, pregethwr, golygydd ac ymgyrchydd. Ganwyd Sarah Jane Rees (a enwyd ar ôl ei mamgu) ym mis Ionawr 1839 ar fferm Dolgoy Fach ym mhlwyf...

Ganed Betty Campbell (Johnson gynt) i gartref tlawd yn Nhre-biwt yn 1934. Bryd hynny roedd yr ardal yn cael ei hadnabod fel Bae Teigr (Tiger Bay). Yno, ger dociau Caerdydd, gorweddai calon cymunedau aml-ddiwylliannol cynharaf  Cymru – a chartref Betty. Daeth tad Betty, Simon Vickers Johnson, draw i Gymru o Jamaica yn bymtheg oed. Lladdwyd ef yn ystod yr Ail Ryfel Byd ar ôl...