Ym mynwent y Waun Ddyfal yng Nghaerdydd mae yna gofeb o farmor gwyn sy’n cofio merch pedair ar ddeg oed a fu farw mewn damwain rhyfedd ym 1896.
Bedd Louisa Maud Evans ydyw. Cafodd ei hadnabod tan ryw bythefnos cyn ei marwolaeth fel Louie Evans – ac wedyn am y pythefnos olaf fel Madamoisellle Albertini. Fe’i lladdwyd mewn damwain balŵn yn yr awyr uwchben Caerdydd.
Credir i Louisa gael ei geni yn Barton Regis ym Mryste tua ddiwedd 1881. Pan oedd yn un mis ar bymtheg oed cafodd ei mabwysiadu gan Mr a Mrs Crinks, ffotograffydd a’i wraig o Fryste. Actores oedd mam Louisa ac roedd ei thad wedi diflannu adeg ei geni. Felly cafodd ei magu gan y Crinks. Dechreuodd weithio mewn ffatri ddillad – ond roedd yn amlwg yn ysu am fywyd mwy anturus.
Mae’n debyg bod y Crinks yn adnabod teulu’r Handcocks, a oedd yn rhedeg ffeiriau a sioeau yn ne Lloegr. Aeth Louisa atyn nhw i weithio fel morwyn. Yn ôl Mr Crinks, yn ei gyfweliad gyda’r wasg (Evening Standard 25ain Gorffennaf 1896) aeth yr Handcocks i Torquay ac yna gwnaethon nhw gyfarfod gyda Mr Gaudron – neu “Professor Auguste Eugene Gaudron”. Ffrancwr ydoedd a weithiai ym myd y syrcas.
Ymddengys fod Louisa wedi rhedeg i ffwrdd i fod gyda Mr Gaudron ac i weithio iddo fe. Roedd Gaudron yn cynhyrchu math o falŵn ar gyfer sioeau – ac roedd yn feistr ar y gamp ei hunan. Roedd e hefyd yn ddyn oedd yn gwybod sut i gynnal sioe – ac roedd y balŵn yn rhoi cyfle gwych i wneud hyn.
Byddai’n trefnu campau lle byddai balŵn mawr cotwm yn mynd i’r awyr trwy ddefnyddio mwg cynnes i’w lenwi. Byddai person yn cael ei glymu wrth y balŵn ac yna yn ei ddatod ei hun ac yn defnyddio parasiwt i lanio nôl ar y ddaear. Weithiau byddai’r person yn codi ar siglen o dan y balŵn! Roedd yn beryglus – ond yn hynod boblogaidd gyda chynulleidfaoedd y cyfnod – yn enwedig pan fyddai merched yn gwneud y triciau hyn yn yr awyr.
Ar y pryd trefnwyd Arddangosfa Fawreddog Diwydiant a Chelfyddyd ym Mharc y Waun Ddyfal – yn rhannol i dalu am estyniad i Lyfrgell Caerdydd. Pan ymwelodd Tywysog a Thywysoges Cymru â’r Arddangosfa ym 1896 dyma’r darn newyddion cyntaf i gael ei ffilmio ym Mhrydain. Roedd yn gyfle gwych i Gaudron ddangos triciau gyda’r balŵn.
Am 7.30yh Ddydd Mawrth 21ain Gorffennaf roedd tyrfa fawr yn barod i weld Madamoiselle Albertina yn codi ar y balŵn. Yn ôl Gaudron, yn y cwest i’w marwolaeth, roedd hi wedi dweud wrtho ei bod hi dros ugain oed a hefyd ei bod wedi perfformio’r gamp cyn hyn. Daeth yn amlwg, serch hynny, and oedd Louie wedi gwneud hyn o’r blaen.
Roedd yn gwisgo siwt morwr a gwregys achub wedi ei wneud o gorc. Dywedodd llygad-dystion ei bod yn ymddangos yn gyffrous ac yn hapus wrth iddi baratoi. Ond awgrymodd perfformiwr arall, J Owen, bod ganddi rywbeth ar ei meddwl a’i bod wedi dweud nad oedd yn poeni a fyddai’n dychwelyd i’r ddaear o’r balŵn. Ond wedyn dywedodd bod ei hwyliau wedi gwella, ac roedd e wedi addo dod â gwydraid o laeth iddi pan fyddai’n dod nôl. Dywedodd ei bod wedi codi llaw arno a gweiddi “Tra – la – la” arno. Dyna’r tro olaf y byddai’n siarad gyda neb.
Cododd i’r awyr o dan y balŵn llawn mwg. Yn ôl Gaudron roedd hi i fod disgyn ger yr Ysbyty – lle byddai ceffyl a chert yn ei chasglu ac yn dod a hi nôl o flaen y dorf a’i chymeradwyaeth. Ond chafodd hi mo’r cyfle i wneud hyn. Daliodd chwa o wynt yn y balŵn a’i dynnu dros y môr.
Dywedodd James Ware, oedd yn gweithio yn y Pier-Head, ei fod wedi gweld y parasiwt ychydig ar ôl wyth o’r gloch. Gwelodd ferch yn syrthio i’r môr – a neb digon agos i’w hachub. Gwyliodd gweithwyr y dociau hi’n disgyn o’r awyr, ceisiodd un o’r gyrrwyr trên gyflymu er mwyn ei gweld, aeth pysgotwr o’r enw Partridge allan yn ei gwch i chwilio amdani a nofiodd dyn lleol, James Dunn, allan i’r man lle gwelodd e hi’n taro’r môr. Ond doedd dim sôn amdani. Roedd ei marwolaeth yn un gyhoeddus.
Am sawl diwrnod wedyn roedd y wasg yn llawn o storiau amdani – a’r môr yn llawn dynion yn chwilio amdani. Bu pobl yn damcanu y byddai rhywun yn cael hyd iddi’n fyw – ac mai rhyw sioe oedd hwn – rhyw fath o “publicity stunt”.
Ar y 25ain Gorffennaf nododd yr Evening Standard eu bod wedi dod o hyd i’w chorff o dan y creigiau ger y goleudy yn Nash, Sir Fynwy, rhyw ddeuddeg milltir o Gaerdydd. Cafodd ei darganfod gan ferch yr un oed â hi – Mary Waggett. Mewn cwest ddeuddydd yn ddiweddarach nodwyd ei bod wedi marw trwy foddi. Collfarnwyd Gaudron am adael i rywun mor ifanc a di-brofiad gymryd rhan yn y gamp.
Talwyd am ei hangladd gan y cwmni oedd yn trefnu’r Arddangosfa. Talwyd am ei chofeb gan ddarllenwyr y Western Mail – nifer ohonynt mae’n siwr yn y dorf y noson honno.
…
Darllen pellach:
sconzani.blogspot
Evening Express 2 Rhagfyr 1896
…
Mae N. M. Thomas yn athrawes o Aberystwyth.