Ann Maddocks
Y Ferch o Gefn Ydfa
( 1704 – 1727)
Roedd Ann yn byw ym mhlasty Cefn Ydfa, ger Llangynwyd, Sir Forgannwg.
Mae Llangynwyd rhwng Maesteg a Phen-y-bont ar Ogwr. Cafodd Ann ei geni yn y flwyddyn 1704. Roedd hi’n byw mewn plasty mawr, hardd o’r enw Cefn Ydfa. Ann oedd yr unig blentyn ac felly hi oedd i etifeddu ystad Cefn Ydfa. Roedd llawer o weision a morynion yn gweithio ar yr ystad, a chrefftwyr hefyd.
Un o’r crefftwyr oedd Wil Hopcyn; roedd e’n dod i’r plasty i weithio bob dydd. Töwr oedd e. Gwelodd Ann Wil Hopcyn gyntaf pan oedd e’n gweithio ar un o dai allan y plasty. Roedd Wil yn trwsio to un o’r tai to gwellt. Roedd Wil Hopcyn yn edrych mor siriol ac yn canu yn swynol wrth ei waith fel yr arhosodd Ann i wrando arno.
Roedd Wil Hopcyn yn dipyn o fardd hefyd. Roedd e wrth ei fodd yn adrodd ei farddoniaeth wrth y gweision a’r morynion pan oedden nhw’n cael prydau bwyd yn y gegin. Weithiau roedd Ann yn mynd i’r gegin pan oedd y gweision a’r morynion yn cael eu prydau bwyd. Roedd hi’n mynd yno i glywed Wil Hopcyn yn adrodd ei farddoniaeth ac yn dweud storïau. Roedd Wil yn storïwr penigamp. Doedd mam Ann ddim yn gwybod am hyn achos doedd Ann ddim i fod i fynd i’r gegin at y gweision a’r morynion. Roedd y teulu’n cael eu bwyd ar wahân i’r gweision a’r morynion yn yr ystafell fwyta foethus.
Roedd Ann yn hoffi Wil Hopcyn yn fawr iawn; a dweud y gwir roedd hi wedi syrthio mewn cariad â fe. Dywedodd Wil wrth Ann ei fod e dros ei ben a’i glustiau mewn cariad â hi hefyd a’i fod e’n ysgrifennu barddoniaeth amdani. Ond doedd merch y plasty ddim i fod i garu töwr tlawd. Felly, roedd rhaid iddyn nhw gwrdd mewn lleoedd dirgel rhag ofn i rywun eu gweld nhw.
Roedd mam Ann yn awyddus iawn iddi hi briodi Anthony Maddocks, cyfreithiwr cyfoethog o Gwm Risca, yn ymyl Ton-du, pentref arall ar y ffordd rhwng Maesteg a Phen-y-bont ar Ogwr. Ond roedd Ann eisiau priodi Wil Hopcyn achos roedd hi’n ei garu. Doedd Ann ddim yn hoffi Anthony Maddocks – a dweud y gwir, roedd hi’n ei gasáu. Roedd Anthony Maddocks eisiau priodi Ann achos ei bod hi’n ferch ddeniadol a hardd. Roedd e’n gwybod hefyd byddai Ann ryw ddydd yngyfoethog am ei bod hi’n siŵr o etifeddu cyfoeth a thir plasty Cefn Ydfa.
Ond roedd Ann eisiau priodi Wil Hopcyn achos Wil Hopcyn roedd hi’n ei garu. Roedd Ann a Wil mor hapus bob tro roedden nhw’n cwrdd. Roedd cerdd neu stori wahanol gan Wil i’w dweud wrth Ann ar bob achlysur. Roedd Ann bob amser yn eithriadol o hapus yng nghwmni Wil.
Roedd stŵr ofnadwy yn y plasty pan ddywedodd Ann wrth ei mam ei bod eisiau priodi Wil Hopcyn yn lle Anthony Maddocks. Aeth ei mam â hi i’w hystafell a chloi’r drws arni. Doedd Ann ddim yn gallu symud o’r ystafell honno, ac felly doedd hi ddim yn gallu mynd allan i gwrdd â Wil Hopcyn.
Ond roedd hi’n dal i feddwl amdano fe ac yn ei wir garu o hyd.
Ysgrifennodd Ann lythyrau at Wil Hopcyn. Byddai Bethan, un o’r morynion ac un o ffrindiau mwya ffyddlon Ann, yn mynd â’r llythyrau at Wil Hopcyn heb i’w mam wybod. Clywodd mam Ann am y llythyrau ac aeth â’r inc a’r papur ysgrifennu o’r ystafell. Rhoddodd ei mam gerydd ofnadwy i Bethan druan a bygwth ei hanfon hi o’r plasty pe bai hi’n cario mwy o lythyrau yn ôl ac ymlaen rhwng Ann a Wil Hopcyn.
Ar ôl i fam Ann fynd â’r inc a’r papur o’r ystafell, roedd hi’n amhosibl iddi gysylltu â Wil Hopcyn.
Un bore cafodd Ann syniad. Wrth ffenestr ei hystafell roedd coeden sycamorwydden yn tyfu.
Sychodd ddail y sycamorwydden ac ysgrifennu ar y dail â’i gwaed ei hunan. Aeth Bethan y forwyn ffyddlon â’r dail at Wil Hopcyn. Roedd Bethan a Wil Hopcyn yn cwrdd i gyfnewid y llythyrau a’r dail mewn lle diarffordd tua chwarter milltir o’r plasty, lle o’r enw Corn yr Hwch.
Clywodd mam Ann am y dail. Clywodd yn ogystal am ran Bethan yn y gyfrinach. Roedd rhaid i Bethan, ffrind ffyddlon Ann, fynd o’r plasty i chwilio am waith yn rhywle arall.
Trefnodd mam Ann i’w merch briodi Anthony Maddocks ac i’r briodas gael ei chyhoeddi drwy’r ardal. Roedd hi’n amhosibl i Ann gysylltu â Wil Hopcyn. Un noson, wrth i’r haul fachlud ar y gorwel, roedd Ann yn gwrando ar gri’r dylluan. Yna clywodd sŵn gwahanol y tu allan. Rhuthrodd Ann at y ffenestr a phwy oedd yno wrth y stablau ond Wil Hopcyn! Roedd e wedi clywed am y briodas ac wedi dod y noson yna i ffarwelio â‘i gariad. Cododd ei law. Roedd Ann mor falch o’i weld. Chwifiodd hi’n ôl am oriau. Welodd Ann mo Wil Hopcyn wedyn er iddi wrando ar gri’r dylluan a syllu am oriau i gyfeiriad y stablau.
Clywodd Ann wedyn fod Wil wedi gadael yr ardal i chwilio am waith yn ardal Bryste. Torrodd Ann ei chalon ar ôl clywed bod Wil wedi mynd i Fryste. Criodd am oriau yn ei hystafell wrth feddwl na fyddai hi’n gweld ei chariad byth eto. Byddai mam Ann yn dod ati bob dydd i fwydro pen ei merch wrth sôn am y trefniadau ar gyfer y briodas. Er mwyn cael heddwch, addawodd Ann briodi Anthony Maddocks. Aeth gyda’i mam yn ddiymdroi i Ben-y-bont ar Ogwr i brynu dillad priodas.
Daeth diwrnod y briodas ac roedd pawb yn brysur iawn. Newidiodd hwyl a miri’r wledd briodas mo deimladau Ann at Wil Hopcyn nac at Anthony Maddocks. Wil Hopcyn roedd hi’n ei garu o hyd. Hyd yn oed ar ôl y briodas doedd Ann ddim yn gallu caru Anthony Maddocks. Doedd ei garedigrwydd e na’i gyfoeth ddim yn gallu newid ei theimladau hi. Doedd dim chwant bwyd ar Ann yn ystod y dyddiau ar ôl y briodas. Roedd hi’n teimlo’n wan a diffrwyth. Roedd hi’n siarad yn ddiddiwedd am ei chariad tuag at Wil Hopcyn.
Roedd Wil Hopcyn wedi ysgrifennu cân i Ann,
“Bugeilio’r Gwenith Gwyn”;
“Myfi sydd fachgen ifanc ffôl,
Yn byw yn ôl fy ffansi,
Myfi’n bugeilio’r gwenith gwyn
Ac arall yn eu fedi;
Pam na ddeui ar fy ôl
Ryw ddydd ar ôl ei gilydd?
Waith ‘rwy’n dy weld y feinir fach
Yn lanach, lanach beunydd.”
Criodd Ann yn ddiddiwedd pan gofiodd y gân.
Gwanychodd Ann bob dydd achos doedd hi ddim yn gallu bwyta dim. Doedd dim nerth ganddi i godi o’i gwely hyd yn oed. Treuliodd ei mam ac Anthony Maddocks oriau yn ymyl ei gwely yn ceisio ei chysuro. Daeth meddygon i’w gweld, ond roedd y cyfan yn ofer. Wil Hopcyn oedd yr unig un a fyddai’n gallu ei gwella – ond roedd e wedi mynd i ffwrdd.
O’r diwedd, pan oedd Ann yn wael iawn, anfonodd ei mam neges ar frys at Wil Hopcyn i ofyn iddo ddod o Fryste i’r plasty i weld Ann. Daeth Wil Hopcyn ar ei union yr holl ffordd o Fryste i Gefn Ydfa a chyrraedd mewn pryd i ddal Ann yn ei freichiau.
Buodd Ann farw ym mreichiau Wil Hopcyn.
Mae bedd Ann i’w weld yn eglwys Llangynwyd.
…
Ganed Alun Ifans yn Sarn Bach, Pen Llŷn. Treuliodd ei yrfa yn dysgu yn Sir Benfro. Buodd yn brifathro Ysgol Casmael am 33 o flynyddoedd cyn ymddeol yn 2009.
Cyhoeddoedd nifer o lyfrau, yn eu plith:
Cyfres y Môr-ladron
Pediair Cainc y Mabinogi i Ddysgwyr
Macsen Wledig
Swyn Sir Benfro
Darlun gan | Illustration by: Efa Lois