Er mai bach yw poblogaeth pentref Marian-glas, ynddo ceir cewri o gymeriadau a fu’n greiddiol i ddiwylliant Cymru dros y ganrif ddiwethaf. Un ohonynt oedd Elen Roger Jones, aned 27 Awst 1908 yn ferch i William Griffith a Mary, ac yn chwaer i Thomas, Siarlot a’r actor byd-enwog Hugh Griffith, a enillodd Oscar am ei berfformiad yn Ben Hur.
Wedi iddi gael ei haddysg yn Ysgol Llanallgo ac yna Ysgol Sirol Llangefni, aeth i’r Coleg Normal ym Mangor i hyfforddi fel athrawes. Yn wir, er mai fel actores y mae hi’n adnabyddus i’r mwyafrif llethol, fel athrawes yr ystyriai Elen ei hun yn bennaf, ond roedd ganddi gariad arall hefyd, sef y llwyfan.
Yn ei phentref genedigol yr eginodd ei chariad at ddrama, wedi i berfformiad o The Hunchback of Notre Dame, y ddrama gyntaf iddi ei gweld erioed, adael argraff enfawr arni. Mewn adeilad o’r enw’r Hen Ysgol y’i perfformiwyd; ar fur yr Hen Ysgol hon hefyd ceir llechen i goffáu ei brawd.
Yn 1938 priododd Gwilym Roger Jones, bancwr wrth ei alwedigaeth, ac fe aned dau o blant iddynt yn y blynyddoedd yn dilyn eu priodas, Meri Rhiannon a Wiliam Roger.
Fel actores mewn dramâu radio, llwyfan a theledu, bu sefydliadau megis Theatr Fach Llangefni yn lleoliad hollbwysig iddi. Un o’r troeon cyntaf iddi actio yno oedd yn 1960, gan aros yn driw i’r sefydliad am ddeugain mlynedd, a pherfformio mewn dramâu megis Pryd o Ddail, Awel Gref a Cartref. Ddechrau’r saithdegau, cafodd gyfle i grwydro theatrau dros Gymru gyfan, wedi iddi gael gwahoddiad i actio yn rhai o gynyrchiadau Cwmni Theatr Cymru.
O ran ei gyrfa ar y teledu, llithro i mewn i hynny wnaeth hi, chwedl hithau. Mewn rhaglen am Daniel Owen , gyda Wilbert Lloyd Roberts yn cynhyrchu, y cafodd ei rhan gyntaf ar y sgrin, rhan y byddai hi’n ei chwarae eto saith mlynedd yn ddiweddarach mewn cynhyrchiad Cwmni Theatr Cymru. Dros y deng mlynedd nesaf, ymddangosodd mewn cynyrchiadau fel Byd a Betws a’r Gwyliwr. Cafodd gydnabyddiaeth eang am ei pherfformiadau o waith Saunders Lewis, Dwy Briodas Ann ddiwedd 1973, a Merch Gwern Hywel yn 1976. Fel yr aeth heibio ei deg a thrigain, daeth yn wyneb mwy cyson ar y teledu, gan actio rhan Miss Brooks yn Joni Jones ac Ann Robaits, Heidden Sur yn Hufen a Moch Bach. Bu hefyd yn perfformio mewn dwy gyfres a ddaeth yn boblogaidd iawn ar S4C, sef Gwely a Brecwast a Minafon, addasiad o nofel Eigra Lewis Roberts, Mis o Fehefin, lle daeth Elen yn adnabyddus iawn fel y cymeriad ‘Hannah Haleliwia’.
Ond gallai Elen droi ei llaw at unrhyw genre o fyd y ddrama, ac yn 1983 cafodd chwarae rhan yr Arglwyddes Grey yn y ffilm Owain Glyndŵr ar S4C. Fe wnaeth hi hefyd actio mewn cyfresi Saesneg, gan gynnwys District Nurse, gyda’r actores Nerys Hughes. Cafodd ei disgrifio gan John Hefin Evans fel actores ‘1 take’. Un peth sydd yn gyffredin yn yr amrywiaeth o rolau iddi hi eu chwarae, oedd iddynt oll fod yn ferched cryf ac eofn iawn.
Un o’i diddordebau eraill oedd casglu gwisgoedd o wahanol gyfnodau, gan gynnwys gwisgoedd merched a dynion y cyfnod Fictoraidd, sioliau, a chlocsiau, ac fe ddefnyddiodd y rhain fel canolbwynt i sioeau neu sgyrsiau.
Ni chafodd ei hamryw gyfraniadau eu hanwybyddu. Yn Eisteddfod Genedlaethol Caernarfon 1979, fe dderbyniwyd Elen yn aelod o’r Orsedd a’i hanrhydeddu â’r wisg wen, a phan ddaeth yr Eisteddfod i Fôn yn 1983, fe’i cyflwynwyd â Thlws Garmon a’i chydnabod fel Actores Orau’r flwyddyn. Bu crefydd yn ddylanwad diysgog ar hyd ei hoes, ac am ei ffyddlondeb i’r Ysgol Sul fe ddyfarnwyd y Fedal Gee iddi.
Bu farw Elen Roger Jones 15 Ebrill 1999, yn 90 mlwydd oed, ac mae ei bedd ym mynwent Eglwys Llaneugrad.
Darllen Pellach:
Elen Roger: Portread – Harri Parri
…
Mae Gwen yn awdures ac yn gyfieithydd. Canolbwyntiodd ei llyfr cyntaf ar farddoniaeth Gymraeg gan ferched y Cyfnod Modern Cynnar. Mae Gwen yn byw yn ei hymchwil ar farddoniaeth merched wedi iddi gael ei mab, Elis, y llynedd.
Darlun gan | Illustration by: Efa Lois